Demir, vücudumuz için olmazsa olmaz bir mineraldir. Kırmızı kan hücrelerinin yapısında bulunduğu için eksikliğine kansızlık da denmektedir. Demirin tüm dokulara oksijen taşınmasından, DNA sentezine; enerji üretiminden, tiroit fonksiyonlarına; serotonin ve melatonin sentezinden, karaciğerde detoksifikasyon işlemlerine kadar çok sayıda işlevi vardır. Eksikliğinde ise tüm bu fonksiyonlar ve metabolizma yavaşlamaktadır.
Demir eksikliği özellikle çocuklarda sık görülen bir sorundur. Genellikle yemek seçme sonucu beslenmeyle demir alınamaması ya da beraberinde alınan kalsiyum ağırlıklı yiyecek-içecekler (etle beraber yoğurt/ayran gibi) ile emilmeden vücuttan atılması nedeniyle görülmektedir. Barsak parazitleri de çocuklarda sık görülen demir eksikliği nedenleri arasındadır.
Yetişkinlerde demir eksikliği ise çölyak vb kronik ishal, mide rahatsızlığı, böbrek hastalığı yada kan yapımı ile ilgili bir hastalık yoksa genellikle kan kaybı nedeniyle olur. Kadınlarda aylık adet döngüsü bunun en sık nedenidir. Bu nedenle 15-49 yaş arası kadınlarda bunu sorgular, uygun takviyeleri verir ve takibe alırız. Aşırı ya da düzensiz kanama olduğunda kadın doğum uzmanına yönlendiririz.
Yetişkin erkek ve menopoz sonrası kadın hastada demir eksikliği varsa ve bunu açıklayacak bir neden bulamazsak, mide-barsak sisteminden bir kaçak (kanama, malignite vs) olabileceği için yine takviyeleri başlayarak, araştırılması için ilgili branşlara yönlendiririz.
Mide koruyucu ilaçlar, midede atrofik gastrit yada bakteri varlığı sık görülen demir eksikliği nedenleridir. Hamilelik ve emzirme döneminde de kadınların demir ihtiyaçları önemli ölçüde artarak demir eksikliği olur. Bu dönemde gerekli takviyeler ihmal edilmemelidir.
Demir eksikliğinde halsizlik, güçsüzlük, çarpıntı, saç dökülmesi, nefes darlığı, baş ağrısı, baş dönmesi, sık hastalanma, tırnaklarda şekil bozukluğu, ağız içi aft şikayetleri ile huzursuz bacak sendromu ve pika denilen tuhaf şeyler (toprak gibi) yeme isteği görülebilmektedir.
Demirin fazlası ferritin şeklinde depo edilir. Demir eksikliği için başka testlere de bakarız ancak tanıda daha çok ferritin değerini dikkate alırız.
Demir eksikliği, yaşam kalitesini ciddi olarak düşüren bir rahatsızlıktır. Altında yatan nedeni tedavi etmek kadar eksik demiri yerine koymak da önemlidir. Demir depoları (ferritin) yeterli seviyeye gelene kadar 3 ay boyunca takviye kullanımını tavsiye ederiz.
Tedavide tablet veya şurup şeklinde ağızdan alınan takviyeler ucuz ve genellikle etkilidir. Demir takviyesi mutlaka aç karna alınmalıdır ve hemen sonrasında yemek yenilmemelidir; örneğin gece yatmadan önce alınabilir.
Magnezyum, çinko, kalsiyum mineralleri emilirken demir ile yarışır ve demir emilimini azaltır. Bu takviyeler ile arasında en az 4 saat olmasını öneririz. Bazı multivitaminlerde bunların tamamı aynı anda yer almaktadır ki bu şekilde kullanmak mantıklı değildir.
Beslenmede gerekli değişiklikler yapmak da son derece önemlidir. Besinlerle alınan bitkisel kaynaklı demirin vücuttan emilimi daha zor olduğundan demirin çoğunu hayvansal kaynaklardan (et, balık, karaciğer vs) alırız. Çay, kahve, besinlerle alınan fitatlar(bakliyat) ve kalsiyum(süt,yoğurt,peynir), demir emilimini engeller. Demir içeriği yüksek bir öğünde veya sonrasında bunları almazsak, vücudumuz demiri çok daha verimli kullanacaktır.
C vitamini demir emilimini artırır. Bu nedenle demir ve c vitamini takviyelerini birlikte kullanmak yada et-balık gibi hayvansal ürünlerle birlikte c vitamini yüksek besinler yemek (salata gibi) faydalı olacaktır.
Aktif enfeksiyon hastalığı varsa demir takviyesine ara verilmelidir. Bu dönemde vücudumuz mikroorganizmaların demiri kullanarak çoğalmasını engellemek için kandaki demiri depolara çeker ve yapılan tetkiklerde ferritin yüksek çıkabilir. Dışarıdan demir almak bu dönemde zararlıdır.
Demir eksikliği olmadan takviye alınmamalıdır. Eksikliği gibi fazlası da zararlıdır.
Sabah aç olarak mide koruyucu ilaç veya tiroid ilacı kullanılıyorsa demir takviyesi bir sonraki öğünde veya akşam alınmalıdır.
İlaç tedavisi bazı yan etkiler nedeniyle yarım kalabilir veya bazen takviyeler düzenli kullanılsa dahi demir eksikliği devam edebilir. Uzman hekimin değerlendirmesi ile uygun durumlarda serum içinde demir tedavisi uygulanır. Hem maliyeti hem de anafilaksi riski yüksektir.
Hastanın klinik durumu ve hemoglobin seviyesine göre bazı acil durumlarda kan takılabilir.
Hekiminiz size uygun tedaviyi önerecektir.
Primum non nocere! Secundum cavere! Tertium sanare!
(İlk önce zarar vermeyeceksin) (Sonra koruyacaksın) (Sonra iyileştireceksin)
https://bmjopengastro.bmj.com/content/9/1/e000759